Балалар әлемі » Сен білесің бе? » Қазақтың байырғы өлшемдері
Қазақтың байырғы өлшемдері
Уақыт өлшемдері
Уақыт ғасырмен, жылмен, аймен және аптамен өлшенеді.
Апта – «жеті» деген сөзді білдіреді
Жеті күнді санау
1. Бүгін
2. Ертең
3. Бүрсігүні
4. Арғы күні
5. Қасиетті күн
6. Соңғы күн
7. Азына
Түнеугүні – бірнеше күн бұрын.
Аптада жеті күннің бесеуінің аты «сенбі» сөзінің алдына парсының 1, 2, 3, 4, 5 сияқты реттік сан есімдерін қою арқылы жасалған.
Олар мыналар:
ЖЕКсенбі – бірінші сенбі
ДҮйсенбі – екінші сенбі
СЕЙсенбі – үшінші сенбі
СӘРсенбі – төртінші сенбі
БЕЙсенбі – бесінші сенбі
Ай аттары
1.Наурыз – хамал – март
2.Көкек – сәуір – апрель
3.Мамыр – зауза – май
4.Маусым – саратан – июнь
5.Шілде - әсет – июль
6.Тамыз –сүмбіле – август
7.Қырқүйек – мизан – сентябрь
8.Қазан – ақрап – октябрь
9.Қараша – қауыз – ноябрь
10. Желтоқсан – жәди – декабрь
11. Қаңтар – дәлу – январь
12. Ақпан – хұт – февраль
Шілде
1.Жазғы шілде – 26 маусым мен 5 тамыз аралығы
2.Қысқы шілде – 27 желтоқсан мен 6 ақпан
Жыл
аттары
|
1 – жыл – Тышқан жылы 2 – жыл Сиыр жылы 3 – жыл Барыс жылы 4 – жыл Қоян жылы 5 – жыл Ұлу жылы 6 – жыл Жылан жылы 7 – жыл Жылқы жылы 8 – жыл Қой жылы 9 – жыл Мешін жылы 10 – жыл Тауық жылы 11 – жыл Ит жылы 12 – жыл – Доңыз жылы |
1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 |
1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 |
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 |
Жыл санау
1. Биыл – осы жылы
2. Былтырғы (өткен) жылы – 1 жыл бұрын
3. Бұрнағы (мұрнағы) жылы – 2 жыл бұрын
4. Одан арғы жылы – 3 жыл бұрын
5. Бұрынғы жылдары – 4 жылдан бұрынғы жылдары.
Жылдардың ретін еске сақтаудың оңай әдісі
Түйе сеніп бойына,
Қалған ұмыт жылдардан.
Жатпа қарап, мойыма,
Тойма именіп ділмардан.
*Осы шумақтағы әрбір сөз жыл санауда қолданылып жүрген жануарлардың алғашқы әрпінен басталады.
Мүшел жас
1 – мүшел 13 жас (ер жете бастау)
2 – мүшел – 25 жас (жігіттік шақ)
3 – мүшел 37 жас (ақыл тоқтау)
4 – мүшел – 49 (орта жас)
5 – мүшел – 61 жас (орта жас)
6 – мүшел – 73 жас (қарттық)
7 – мүшел 85 жас (кәрілік)
8 – мүшел 97 жас (қалжырау)
9 – мүшел – 109 жас (шөпшек сүю)
10 – мүшел 121 жас (немен сүю)
Жыл мезгілдерінің атаулары
1. Жазғұтыры – наурыз, көкек, мамыр айлары
2. Жаз – маусым, шілде, тамыз айлары
3. Күз – қырқүйек, қазан, қараша айлары
4. Қыс – желтоқсан, қаңтар, ақпан айлары.
Астың пісуіне байланысты уақыт өлшемдері
1. Ас пісірім. 2-3 сағаттық мезгілді білдіретін өлшем.
2. Ет асым. 2-3 сағат шамасындағы мезгіл өлшемі.
3. Ет пісірім. Асқан ет пісетіндей уақыт
4. Ет қайнатым. Қазанға салған ет қайнатымдай мерзім
5. Қайнам: қазан қайнам. Қазанның қайнау уақытының өлшемі
6. Сүт пісірім. Өте қысқа мерзімді білдіретін өлшем
Азық-түлікке қатысты өлшемдер
1. Бір асым (ет)
2. Бір елі (қазы)
3. Бір жапырақ (ет, нан)
4. Бір жұтым (қымыз, сүт)
5. Бір тұтам (қазы)
6. Бір ұрттам (қымыз, ет)
7. Бір уыс (бидай, тары)
8. Бір үгім (тұз)
9. Бір үзім (нан)
10. Бір шөкім (тұз)
11. Бір шымшым (тұз)
12. Жұдырық (ет, қазы)
13. Қайнатым: бір қайнатым (шай)
14. Салым: бір салым (тұз, шай)
15. Турам (ет, нан)
Тәулік мезгілдерінің атаулары
1. Күн шығар алдыңдағы мезгіл атаулары – бұл мезгілді таң немесе таңертең деп атайды.
2. Алагеуім, алатөбе, алаң – ғұлан, алаң – елең – таңертеңгі мезгілде айналаның әлі жарықтанбай, сәл ғана бозғылт тартқан кезі.
3. Құланиек, құлан сәрі – таң жаңа сыз беріп ата бастаған кез.
4. Таң сәрі – жерге жарық түсе бастаған кез.
Күн көкжиектен көтерілген мезгіл атаулары
Бұл мезгілді сәске деп атайды.
1. Сиыр сәске – күн арқан бойы көтерілген кез.
2. Сәске түс – түске жарқындаған мезгіл, сағат 12 шамасы.
3. Ұлы сәске – тал түске жақыңдаған мезгіл.
Саусақпен өлшенетін ұзындық (қалыңдық) өлшемдері
1. Елі – саусақтың көлденең қалыңдығы, ені
2. Тұтам – бес саусақпен тұтқандағы көлемге шамалас, 5 – еліге тең ұзындық өлшем.
3. Сүйем – бас бармақ пен сұқ саусақ аралығымен өлшенетін өлшем.
4. Сынық сүйем – сұқ саусақтың буыны бүгіліп барып белгіленетін өлшем. Бір сүйемнің ¾ бөлігі.
5. Қарыс сүйем – бас бармақ пен орта саусақтың аралық мөлшері.
6. Сере – сұқ саусақ пен шынашақтың кере созылған арасы. Бір сүйем ұзындыққа тең өлшем.
7. Қарыс – бас бармақ пен шынашақтың аралық мөлшері.
8. Кере қарыс – бас бармақ пен шынашақтың кере созылғандағы аралық мөлшері. Кейде жарты қарыс деп те атайды.
Қолмен өлшенетін ұзындық өлшемдері
1. Білем – саусақтың ұшы мен қолдың бірінші буынының аралығы.
2. Шынтақ – қолдың бас пен шынтақ аралығы.
3. Қолтық – қолдың басы мен қолтықтың аралығы. Кез деп те атайды.
4. Құлаш – иық деңгейінде созылған екі қол ұшының арасы.
5. Кере (сала) құлаш – иық деңгейінде кере созылған екі қол ұшының арасы.
Аяқпен өлшенетін ұзындық өлшемдері
Табан – Аяқтың өкшесі мен башпайдың ұшының аралығы
Адым (қадам) – Жүру кезіндегі екі аяқтың аралық қашықтығы
Аттам – Екі аяқты кере созғаңдағы қашықтық.
Саусақпен өлшенетін сыйымдылық өлшемдері
1. Шымшым – Ұсақ затты бас бармақ және сұқ саусақпен қысып алғандағы өлшем.
2. Шөкім – Ұсақ затты үш саусақтың ұшымен қысып алғандағы өлшем.
3. Бір уыс – Қос саусақтарын жұмдастыра бүккендегі өлшем.
4. Қос уыс – Қос қолдың саусақтарын бірге жымдастыра, бүккендегі өлшем.
Бұйымдарға
байланысты ұзындық өлшемдері
|
№ |
Өлшемі |
Түсінік |
|
1 |
Көген бойы |
Көгеннің ұзындығы |
|
2 |
Көген тастам |
Көген бойы, жақын |
|
3 |
Қазық бойы |
Қазықтың ұзындығы |
|
4 |
Найза бойы |
Найза ұзындығымен шамалас келетін халықтық өлшем |
|
5 |
Оқ бойы |
Тым таяу, оқ жетер мөлшеріндегі қашықтық |
|
6 |
Тізгін бойы |
Тым қысқа бір метр шамасында |
Қашықтық өлшемдері
Өте жақын деген мағынада айтылытын қашықтық өлшемдері
1. Аттам (бір аттам) жер
2. Бөрік тастам жер.
3. Иек артпа жер.
4. Қозы көген жер.
5. Қол (құлаш) созым жер.
6. Қырық қадам.
7. Тас лақтырым жер.
8. Таяқ тастам жер.
9. Сідік шаптырым жер.
Жақын деген мағынада айтылатын
қашықтық өлшемдері
1. Ат жетер жер.
2. Ат шаптырым жер.
3. Аяқ жетер жер.
4. Әудем жер.
5. Қозы көш жер.
6. Құнан шаптырым жер.
7. Тай шаптырым жер.
8. Сәскелік жер.
9. Талай жер.
Өте алыс деген мағынада айтылатын
қашықтық өлшемдері
1. Айшылық жер.
2. Ит өлген жер.
3. Қырық күншілік жер.
Тереңдік өлшемдері
Адам бойына байланысты тереңдік өлшемдер.
1. Тобыққа дейін.
2. Тізе бойы.
3. Белуар (белбуар) бойы.
4. Кіндік бойы.
5. Кісі бойы.
Түсініктеме қосу
Ақпарат
Қонақтар тобында тұрған келушілер, осы жарияланымға түсініктеме қалдыра алмайды.